Ποδόσφαιρο στον Πόλεμο, στην Κατοχή και στον Εμφύλιο

Ποδόσφαιρο στον Πόλεμο, στην Κατοχή και στον Εμφύλιο
(του Νίκου Γ. Λεμονή από το ιστολόγιο ‘Το Αράουτ‘)

Στις 5 Ιανουάριου του 1941 στο γήπεδο της Λεωφόρου (που παρεμπιπτόντως είχε ήδη αποκτήσει προβολείς εξ Ηνωμένων Πολιτειών, πράγμα πρωτοπόρο για την εποχή) μια ομάδα επίλεκτων της Αθήνας κέρδισε με 4-2 του επίλεκτους του Βρετανικού Εκστρατευτικού Σώματος που βρισκόταν στην Ελλάδα, ενώ στις 9 Μαρτίου του 1941 πάλι οι επίλεκτοι της Αθήνας κέρδισαν στη Λεωφόρο με 6-2 τους επίλεκτους της Βρετανικής Αεροπορίας. Το πρώτο παιχνίδι το παρακολούθησαν 18 χιλιάδες θεατές και το δεύτερο 15 χιλιάδες.

Αύγουστος του 1944, στη Νίκαια, Πειραιάς. Η ομάδα της ΕΠΟΝ Πειραιά. Η φωτογραφία πρωτοδημοσιεύτηκε στο λεύκωμα του δημοσιογράφου Τάκη Σέρβου ‘…Που λες στον Πειραιά’.

Η χρονιά 1941-1942 είναι εκείνη με τη λιγότερη αγωνιστική δράση μέσα στα χρόνια της Κατοχής. Σήμερα γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι διοργανώθηκαν δύο αγώνες. Ο ένας ήταν ανάμεσα στον Ολυμπιακό Πειραιώς και τον Εθνικό Πειραιώς με αποτέλεσμα 4-0 υπέρ του πρώτου στον οποίο μάλιστα σκόραρε και ο Νίκος Γόδας που όπως θα δούμε πιο κάτω υπήρξε η πιο εμβληματική φιγούρα ποδοσφαιριστή στη δίνη των γεγονότων της εποχής. Ο άλλος δεν έγινε ποτέ. Νά γιατί: Ηδη από τις αρχές του 1942 οι αθλητές του στίβου οργανώθηκαν στην Ενωση Ελλήνων Αθλητών με σκοπό να διατηρήσουν μέσα στις συνθήκες τις εποχής μια υποτυπώδη έστω αθλητική δραστηριότητα και παράλληλα να ενισχύσουν τους συναθλητές τους που βρίσκονταν σε δύσκολη θέση λόγω ασθενειών ή της περίφημης κατοχικής πείνας. Σύντομα στην Ενωση προσχώρησαν και αθλητές άλλων αθλημάτων, μαζικά μάλιστα οι ποδοσφαιριστές. Η ένωση οργάνωσε στο γήπεδο της Λεωφόρου ένα φιλικό παιχνίδι ανάμεσα στον ΠΑΟ και την ΑΕΚ. Οι αντίπαλοι θα έπαιζαν πλήρεις και το γεγονός απετέλεσε όαση σε μια χρονιά που κάθε σχεδόν αθλητική δραστηριότητα είχε σταματήσει. Φυσικά η προσέλευση του κόσμου ήταν τεράστια και το ενδιαφέρον μεγάλο. Πολλοί θεατές δεν κατάφεραν να εξασφαλίσουν την είσοδό τους στο γήπεδο καθώς τα 15 χιλιάδες εισιτήρια που είχαν εκδοθεί έγιναν ανάρπαστα.

Νά πως αφηγείται ο αρχηγός της ΑΕΚ, ο Κλεάνθης Μαρόπουλος τα συμβάντα:

«Αποφασίσαμε να γίνει αυτός ο αγώνας από τη μια για να μαζικοποιήσουμε την Ενωση Ελλήνων Αθλητών κι από την άλλη για να ενισχύσουμε με τις εισπράξεις τούς φυματικούς συναθλητές μας που έλιωναν στο Νοσοκομείο ‘Σωτηρία’. O κόσμος, που είχε χρόνια να δει ποδόσφαιρο, γέμισε ασφυκτικά το γήπεδο της Λεωφόρου. Πάνω από 15.000 ήταν μέσα στο γήπεδο, ενώ πολλοί έμειναν απ’ έξω. Οι δύο ομάδες θα έπαιζαν με πλήρεις συνθέσεις. Λίγο πριν τον αγώνα, όπως είχαμε συμφωνήσει, φτιάξαμε μια επιτροπή από ποδοσφαιριστές και πήγαμε στο γραφείο του Απόστολο Νικολαΐδη, του πρόεδρου του ΠΑΟ. Στην επιτροπή ήταν ο Κρητικός από τον Παναθηναϊκό, ο Τζανετής κι εγώ. Ζητήσαμε από τον Νικολαΐδη να μας δώσει ένα μέρος από τις εισπράξεις, για να ενισχύσουμε τους φυματικούς. Μας απάντησε ότι δεν ήταν διατεθειμένος να κάνει κάτι τέτοιο και μάλιστα μας ανακοίνωσε ότι διαιτητής στον αγώνα θα έπαιζε ένας Αυστριακός, αξιωματικός των δυνάμεων Κατοχής. Μετά από την απάντηση εκείνη, εμείς αποφασίσαμε να μην παίξουμε. Αν το κάναμε, θα ήταν σαν να συμφωνούσαμε με τους κατακτητές.
Βγήκαμε στον αγωνιστικό χώρο και οι δύο ομάδες μαζί, χαιρετίσαμε τους φιλάθλους, κι αντί ν’ αρχίσουμε τον αγώνα, ανεβήκαμε στις εξέδρες κι αρχίσαμε να εξηγούμε στον κόσμο τι ακριβώς είχε γίνει. Ο κόσμος δέχτηκε τις εξηγήσεις μας. Αυτό που επακολούθησε δεν μπορούσαμε να το φανταστούμε. Αγανακτισμένοι οι φίλαθλοι όρμησαν στον αγωνιστικό χώρο και κυριολεκτικά δεν άφησαν τίποτε όρθιο. Οι ξύλινες εξέδρες ξηλώθηκαν, τα δοκάρια ξεριζώθηκαν, συνθήματα υπέρ των ποδοσφαιριστών και κατά του Απόστολου Νικολαΐδη αλλά και της διοίκησης του ΠΑΟ ακούγονταν. Τα επεισόδια πήραν έκταση και γρήγορα σχηματίστηκε αντιφασιστική διαδήλωση, που έφτασε μέχρι την Ομόνοια. Οι φίλαθλοι-διαδηλωτές διαλύθηκαν μόνο με την εμφάνιση των γερμανικών δυνάμεων Κατοχής…».

Ετσι, από έναν ποδοσφαιρικό αγώνα που ποτέ δεν έγινε, γεννήθηκε μια από τις πρώτες (αν όχι η πρώτη) αντικατοχικές διαδηλώσεις στην Ελλάδα. Σήμερα, είναι θλιβερό, αλλά η στάση του Απόστολου Νικολαΐδη, η δική του άρνηση (και όχι των Γερμανών όπως μερικοί παρουσιάζουν) απόδοσης μέρους των εσόδων του αγώνα στους ασθενείς αθλητές του Νοσοκομείου ‘Σωτηρία’ και το γεγονός πως η διαδήλωση έγινε όχι μόνο εναντίον των κατακτητών, αλλά και εναντίον εκείνου, έχει αποσιωπηθεί.

Με αυτόν τον τρόπο ο Νικολαΐδης , μια από τις πιο σκοτεινές μορφές για τον Παναθηναϊκό και το ελληνικό ποδόσφαιρο, μένει ακόμα στο απυρόβλητο.

Από τη χρονιά 1942-1943 η Ενωση Ελλήνων Αθλητών οργανώθηκε καλύτερα και οι ποδοσφαιρικές εκδηλώσεις που έγιναν με πρωτοβουλία της είναι πολύ πιο συστηματικές. Μια πρώτη προσπάθεια έχουμε με την οργάνωση ενός μικρού πρωταθλήματος από την Ένωση. Γνωρίζουμε μόνο λίγα από τα αποτελέσματα εκείνου του τουρνουά. Αυτά της ΑΕΚ, που κέρδισε με 3-1 την Προοδευτική, με 2-1 τον Απόλλωνα και με 4-1 τον Παναθηναϊκό, ενώ έχασε με 2-1 από τον Ολυμπιακό. Πάντως κι αυτή η διοργάνωση δεν τελείωσε ποτέ.

Το ζήτημα ήταν πως η αυτοοργάνωση των ποδοσφαιριστών δεν άρεσε καθόλου στην Ομοσπονδία. Στην πραγματικότητα βλέπουμε πως και στο ποδόσφαιρο επαναλαμβάνεται ένα σχήμα πολύ συχνό στα χρόνια της Κατοχής. Νέες δομές δημιουργούνται σε κοινωνικό, πολιτικό, οικονομικό, ακόμα και στρατιωτικό επίπεδο. Είναι δομές που εν πολλοίς προέρχονται από τη βάση και καλύπτουν το κενό που με την κατοχική λαίλαπα είχαν μείνει κενό από τους κρατικούς ή ημικρατικούς φορείς που λειτουργούσαν πριν τον πόλεμο. Όταν τα πράγματα επανέρχονται σε μια νέα ομαλότητα, έστω και στην έκτακτη ομαλότητα της Κατοχής, οι παλαιότεροι φορείς επιδιώκουν να ανακτήσουν την εξουσία που έχασαν, σε συνεργασία μάλιστα με τις αρχές κατοχής. Ετσι η διαμάχη ανάμεσα στο παλιό και το νέο παίρνει και πολιτικό χαρακτήρα. Αυτό γίνεται και με τη σύγκρουση της Ενωσης Ελλήνων Αθλητών με την ΕΠΟ. Το αποτέλεσμα είναι να διακοπούν οι αγώνες του συγκεκριμένου τουρνουά και να ξεκινήσει ένα νέο, υπό την αιγίδα της ΕΠΟ αυτή τη φορά, που πάντως δεν θα έχει καλύτερη τύχη καθώς θα διακοπεί επίσης πριν φτάσει στο τέλος του. Συμμετείχαν σίγουρα η ΑΕΚ, ο Αρίωνας, το Παγκράτι, ο Εθνικός Πειραιώς, η Αμυνα, ο Αστέρας, ο Ατρόμητος και ο Θησέας.

Τον Μάιο του 1943 διοργανώθηκαν ποδοσφαιρικοί αγώνες από τον Δήμο Πειραιά στους οποίους γνωρίζουμε ότι συμμετείχαν σίγουρα ο Ολυμπιακός και ο Παναθηναϊκός, ενώ τα Χριστούγεννα της ίδιας χρονιάς έγινε και ένα Κύπελλο Χριστουγέννων στο οποίο επικράτησε ο Ολυμπιακός καθώς κέρδισε 5-2 τον ΠΑΟ στον τελικό. Αυτή είναι και η μόνη διοργάνωση μέσα στην Κατοχή που γνωρίζουμε σήμερα πως ολοκληρώθηκε, καθώς ένα πολύ φιλόδοξο Κύπελλο Παναθηναϊκού, σε δύο ομίλους, έναν στην Αθήνα και έναν στον Πειραιά, που προσπάθησε να διοργανώσει ο αθηναϊκός σύλλογος τον Φεβρουάριο του 1944, δεν κατάφερε να τελειώσει.

Η ομάδα της ΕΠΟΝ Αθήνας, με πολλούς γνωστούς αργότερα παίκτες στις τάξεις της, για τους οποίους θα γράψουμε αναλυτικά σε μελλοντικό σημείωμα. Τερματοφύλακας ο Δελαβίνας (ΑΕΚ), Παυλάς, Κυριαζόπουλος, Γαζής, Κρητικός, Παπαντωνίου (Παναθηναϊκός), Πέπονας, Σιώτης, Καραγιώργος, Καλογερόπουλος, Τσολιάς (Πανιωνίου), Γιακουμάκης, Κ. Χούμης.

Ετσι κι αλλιώς η Ελλάδα έβγαινε από την Κατοχή για να περάσει στα «Δεκεμβριανά» και λίγο αργότερα στον Εμφύλιο. Όπως είναι λογικό τα γεγονότα δεν άφησαν απ’ έξω το ποδόσφαιρο. Πολλοί ποδοσφαιριστές θα χαθούν τότε. Άλλοι όπως Αναματερός του Ολυμπιακού, μαχητής του ΕΛΑΣ της Αθήνας θα σκοτωθούν στα Δεκεμβριανά ή αργότερα στο βουνό, άλλοι θα δολοφονηθούν στις φυλακές του εμφυλιακού καθεστώτος. Ο Νίκος Γόδας, λοχαγός του ΕΛΑΣ Πειραιώς, κοκκινιώτης από το Αϊβαλί της Μικράς Ασίας και δεξί χαφ του Ολυμπιακού, θα εκτελεστεί στο Λαζαρέτο της Κέρκυρας στις 19 Νοεμβρίου του 1948. Στην εκτέλεσή του φόρεσε την ερυθρόλευκη φανέλα της ομάδας του.
Πολλοί ποδοσφαιριστές θα διωχθούν για τις ιδέες τους. Πολλοί άλλωστε είχαν προσχωρήσει στο ΕΑΜικό κίνημα και στην ΕΠΟΝ. Δεν είναι σίγουρα τυχαίο πως η ΕΠΟΝ Πειραιά και η ΕΠΟΝ Αθήνας είχαν δημιουργήσει πολύ αξιόλογες ποδοσφαιρικές ομάδες με ποδοσφαιριστές που έκαναν μεγάλη καριέρα αργότερα, όπως ο θρυλικός Ανδρέας Μουράτης του Ολυμπιακού.

Στα χρόνια του Εμφυλίου μάλιστα συνέβη να διοργανωθούν αγώνες ανάμεσα στους κρατούμενους της Μακρονήσου και σε μεγάλους ποδοσφαιρικούς συλλόγους. Ο Παναθηναϊκός έπαιξε φιλικό αγώνα στην Μακρόνησο με ομάδα κρατουμένων, ενώ στο γήπεδο της Λεωφόρου διοργανώθηκε άλλος αγώνας ανάμεσα στο Ολυμπιακό και ομάδα από το Α’ και το Γ’(ή κατ’ άλλους Β’) Τάγμα Σκαπανέων της Μακρονήσου. Ήταν στις 26 Ιανουαρίου του 1949 και με τη Μικτή Μακρονήσου αγωνίστηκαν και οι Διονύσης Γεωργάτος, Παπαδόπουλος, Ιωαννίδης, Γιώργος Δαρίβας και Ηλίας Μαλαμόπουλος του Ολυμπιακού, ο Γιώργος Πατηνιώτης του Εθνικού, ο Αντώνης Παπαντωνίου του Παναθηναϊκού και ο Νίκος Λιάρος του Ηρακλή. Για την ιστορία (αλλά και ενδεικτικό του πόσοι καλοί ποδοσφαιριστές υπήρχαν ανάμεσα στους «μακρονησιώτες») η ομάδα της Μακρονήσου κέρδισε με 2-1.

Δείτε εδώ:
# Ποδοσφαιρικοί αγώνες «προς ενίσχυσιν και υπέρ των συμμοριοπλήκτων», Φθινόπωρο του 1949
http://xyzcontagion.wordpress.com/2011/04/15/symmoriopliktoi-olympiakos-aris/

Με τη απελευθέρωση πάντως ξεκίνησαν πάλι οι επίσημες διοργανώσεις της ΕΠΟ και το πρώτο σημαντικό ζήτημα που μπήκε είχε να κάνει με τη συμμετοχή των ποδοσφαιριστών που στη διάρκεια της Κατοχής αγωνίστηκαν σε μία ομάδα ενώ πριν από αυτή αγωνιζόντουσαν σε κάποια άλλη. Το θέμα ήταν μείζον διότι στα κατοχικά χρόνια λίγες μόνο ομάδες, κατά βάση οι μεγαλύτερες, μπόρεσαν να διατηρούσουν μια έστω υποτυπώδη όπως είδαμε αγωνιστική δράση. Για να το πετύχουν αυτό χρησιμοποίησαν και ποδοσφαιριστές που δεν ανήκαν στη δύναμή τους. Από την άλλη καθώς τα μικρά σωματεία δεν είχαν τη δυνατότητα, μέσα στις ειδικές συνθήκες της περιόδου, να δίνουν αγώνες, πολλοί παίκτες προκειμένου να παίξουν μπάλα πήγαν στις μεγαλύτερες ομάδες. Με το πέρας της Κατοχής οι μικρότερες ομάδες, θεωρώντας -και σωστά- πως έληξε η περίοδος της ανωμαλίας, ζητούσαν τους ποδοσφαιριστές τους πίσω, ενώ οι άλλες αρνούνταν να τους παραχωρήσουν. Το θέμα έληξε με την απόφαση της ΕΠΟ που κατοχύρωνε τους αθλητές στη δύναμη των σωματείων με τα οποία αγωνίστηκαν επί Κατοχής. Φυσικά αυτό ευνόησε πολύ τον Ολυμπιακό, τον Παναθηναϊκό και την ΑΕΚ, καθώς επίσης και τον Πανιώνιο που από τότε πέρασε οριστικά στις σημαντικές ποδοσφαιρικές ομάδες της χώρας. Αντίθετα ομάδες όπως ο Αρίωνας, ο Ατρόμητος, ο Θησέας ή ο Κεραμεικός Πειραιά, σχεδόν χάθηκαν.

Το πρώτο επίσημο τουρνουά μετά την απελευθέρωση υπήρξε το Κύπελλο Πάσχα του 1945 που δεν τελείωσε και από την επόμενη χρονιά άρχισε κανονικά η διοργάνωση των τοπικών και του εθνικού πρωταθλήματος. Στα 1946 πρωταθλητής αναδείχτηκε για τρίτη φορά στην ιστορία του ο Αρης Θεσσαλονίκης, τις δύο επόμενες μονοπώλησε τους τίτλους ο Ολυμπιακός, ενώ στα 1949 ήταν ο Παναθηναϊκός εκείνος που πήρε το εθνικό πρωτάθλημα. Η επόμενη χρονιά,1949-1950, πρώτη μετά τη λήξη του εμφυλίου, είναι η τελευταία μέχρι σήμερα χρονιά που δεν έγινε εθνικό πρωτάθλημα.

Ποδοσφαιριστές του Ολυμπιακού πολιτικοί κρατούμενοι στο στρατόπεδο της Μακρονήσου. Όρθιοι Ηλίας Μαλαμόπουλος, Νίκος Πολίτης και Γιώργος Δαρίβας. Καθιστός ο Διονύσης Γεωργάτος (Δεκέμβριος 1948). Ανήκαν στη δύναμη Γ ΕΤΟ.

Σημείωση: Οι δύο φωτογραφίες με τις δύο ομάδες της ΕΠΟΝ προέρχονται από το βιβλίο του Θόδωρου Λακόπουλου (Πορφύρη), ‘Τα επονίτικα νιάτα της Εθνικής Αντίστασης’, έκδοση ΚΝΕ-Οδηγητής, χ.ε. (κάπου δεκαετία του 1980) και όχι από ένα λεύκωμα ενός Τάκη Σέρβου (όπως έχει επικρατήσει να λέγεται) το οποίο κυκλοφόρησε το 1996.

Δείτε επίσης:

# Ποδοσφαιρικοί αγώνες «προς ενίσχυσιν και υπέρ των συμμοριοπλήκτων», Φθινόπωρο του 1949
http://xyzcontagion.wordpress.com/2011/04/15/symmoriopliktoi-olympiakos-aris/

# Δημήτρης Ψαρράς – Η κατοχή και οι «χούλιγκαν», Επεισόδια στο ποδόσφαιρο του 1944 (άρθρο στην ‘Ελευθεροτυπία’ 2011-05-08)
http://xyzcontagion.wordpress.com/2011/05/08/dimitris-psarras-katoxi-kai-hooligan/

# Δημήτρης Ψαρράς – Η κατοχή και οι «χούλιγκαν», Επεισόδια στο ποδόσφαιρο του 1944 (άρθρο στην «Ελευθεροτυπία» 2011-05-08)
https://xyzcontagion.com/2011/05/08/dimitris-psarras-katoxi-kai-hooligan/